آیا کامپیوتر می تواند خلاق باشد؟ خلاقیت هوش مصنوعی + تفاوت نوع خلاقیت با انسان

اخیرا فناوری هوش مصنوعی سر و صدای زیادی در جهان به پا نموده و توجه همگان را به خود جلب کرده است. علت آن هم قابلیت‌های خارق‌العاده‌ای است که در زمینه‌های مختلف از خود نشان داده است. این تکنولوژی اکنون می‌تواند کارهایی انجام دهد که بشر هیچ وقت انتظار آن را نداشت؛ کارهایی که در واقع هوشمندی و خلاقیت هوش مصنوعی را نشان می‌دهند.

از آن‌جایی که ذهن بشر کنجکاو است، سوال‌های زیادی هم برای آن‌ها ایجاد شده است. سوال‌هایی مانند هوش مصنوعی چیست؟ چگونه عمل می‌کند؟ چرا برای ما اهمیت دارد؟ و خیلی سوالات دیگر. یکی از سوال‌هایی که ما در این مطلب به آن پرداخته‌ایم این است: آیا هوش مصنوعی می‌تواند خلاق باشد؟

به دلیل اینکه که هوش مصنوعی یا همان کامپیوترها و ربات‌ها در واقع به گونه‌ای جز اشیا دسته‌بندی می‌شوند، اینکه خلاقیت داشته باشند، کمی عجیب به نظر می‌رسد.

در این مطلب پس از تعریف خلاقیت، مواردی را بیان کرده ‎ایم که وجود خلاقیت را در هوش مصنوعی نشان می‌دهند. سپس توضیح داده‌ایم که چرا بعضی‌ها خلاق بودن آن را قبول ندارند و در نهایت هم تفاوت‎ ها و شباهت‌های خلاقیت انسان و خلاقیت کامپیوتر را بررسی نموده‌ایم.

از آن‌جا که شما اینجا هستید، یعنی این سوال برای شما هم ایجاد شده است. پس پیشنهاد می‌کنیم مطلب زیر را بخوانید.

خلاقیت در واقع یکی از ویژگی‌ها و قابلیت‌های هوش بشر است. همه انسان‌ها این ویژگی را دارند؛ بعضی‌ها بیشتر و بعضی‌ها کمتر.

خلاقیت همانطور که از اسمش پیداست، یعنی خلق کردن؛ اما نه هر خلق کردنی. چیزی که آفریده می‌شود باید معنا داشته باشد. مثلا وقتی کسی روی کاغذ چیزهایی بنویسد که معنا و مفهومی ندارند، در واقع چیزی خلق نکرده است، اما وقتی کسی کلمات را با دقت انتخاب کند و کنار هم بچیند، مثلا شعری بگوید، چیزی خلق کرده است. از طرف دیگر چیزی که خلق می‌شود باید اصالت داشته باشد و مثلا از جایی یا کسی تقلید نشده باشد. وقتی از خلاقیت هوش مصنوعی صحبت می‌کنیم، باید ببینیم آیا می‌تواند چنین اثری بیافریند؟

خلاقیت مهارتی است که از مغز سرچشمه می‌گیرد. قدرت تخیل، خاطرات، تجربه‌ها، احساسات و … همگی روی این مهارت اثر می‌گذارند. مثلا هرچه قدرت تخیل افراد قوی‌تر باشد، انتظار می‌رود که خلاق‌تر باشند. با توجه به مطالب گفته شده، می‌توان گفت خلاقیت قابل پرورش است. یعنی انجام کارهایی مانند پرورش قدرت تخیل یا کسب تجربه‌های جدید، می‌تواند خلاقیت انسان را افزایش دهد.

خلاقیت به شیوه‌های مختلفی بروز داده می‌شود. مثلا وقتی دانشمندی چیزی اختراع می‌کند یا وقتی هنرمندی یک موسیقی جدید می‌سازد، در واقع آن‌ها با این کارها، خلاقیت خود را نشان داده‌اند.

آیا فقط انسان خلاق است؟

حالا که متوجه شدیم خلاقیت چیست، ممکن است این سوال ایجاد شده باشد که آیا فقط انسان خلاق است؟ یا سایر موجودات مثلا حیوانات هم خلاق هستند؟ آیا خلاقیت کامپیوتر واقعیت دارد و چرا فکر می‌کنیم کامیپوتر خلاق است؟

بسیاری از افراد معتقدند که حیوانات خلاقیتی ندارند و خلاقیت یک ویژگی انسانی و مختص انسان است. برای روشن شدن موضوع، انجام کاری مثل ساختن پناهگاه برای زندگی را در نظر بگیرید، حیوانات از ابتدای تاریخ تا کنون، لانه‌های خود را به همان شکل می‌سازند و پیشرفتی در کار آن‌ها دیده نمی‌شود اما انسان‌ها از ابتدای تاریخ تاکنون در امر ساختن پناهگاه یا خانه، بسیار پیشرفت کرده‌اند.

آیا اشیا هم مانند حیوانات فاقد خلاقیت هستند؟ در نگاه اول پاسخ این سوال قطعا منفی است. قبل از اختراع کامپیوتر انسان‌ها فکر می‌کردند فقط خودشان خلاق هستند و یا حداقل از بقیه موجودات خلاق‌تر هستند؛ اما حالا با دیدن خلاقیت هوش مصنوعی، در این زمینه دچار تردید شده‌اند. زیرا طی سال‌ها، کامپیوترها به قدری پیشرفت کرده‌اند که می‌توانند کارهایی که فقط یک انسان قادر به انجام آن‌ها بود را انجام دهند.

مثلا رایانه‌ها می‌توانند مسائل پیچیده را حل کنند، چهره‌ها را تشخیص دهند، آب ‌و هوا را پیش‌بینی نمایند، بیماری‌ها را تشخیص دهند، حتی می‌توانند یک اثر هنری خلق کنند. البته کار به اینجا ختم نمی‌شود. آن‌ها هرروز پیشرفت کرده و قابلیت‌هایشان بیشتر می‌شود.

این موارد باعث شده است تا انسان‌ها فکر کنند که دیگر تنها موجود خلاق روی زمین نیستند، آن‌ها حالا رقیبی در این زمینه پیدا کرده‌اند.

مواردی که خلاقیت هوش مصنوعی را نشان می‌دهند.

در قسمت‌های قبلی، خلاقیت را تعریف کردیم و گفتیم انجام چه کارهایی باعث می‌شود فکر کنیم کسی خلاق است. مثلا گفتیم که خلق یک اثر هنری، نشان دهنده خلاقیت است.

حتما با ChatGPT آشنایی دارید؛ در واقع یک تکنولوژی است که بر مبنای هوش مصنوعی کار می‌کند. اگر از آن بخواهید شعری درباره یک موضوع خاص، بگوید، این کار را انجام می‌دهد.  علاوه بر شعر، هوش مصنوعی نقاشی هم می‌کشد و حتما تا به حال تصاویر ایجاد شده توسط آن را دیده‌اید.

شما همچنین می‌توانید با هوش مصنوعی شطرنج (یا مواردی شبیه به آن)، بازی کنید. همانطور که می‌دانید، برای انجام این نوع بازی‌ها و برنده شدن در آن‌ها، لازم است از هوش و خلاقیت خود کمک بگیرید. بسیاری از کسانی که این بازی‌ها را با کامپیوتر انجام داده‌اند، خلاقیت آن را تایید کرده‌اند.

هوش مصنوعی حتی می‌تواند آهنگ بسازد. به عبارت دیگر الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توانند، ملودی‌ها و هارمونی‌های جدید تولید نمایند. ساخت یک قطعه موسیقی جدید کار ساده‌ای نیست و دانش، هوش و خلاقیت زیادی را می‌طلبد. اما خلاقیت هوش مصنوعی این کار را انجام داده است.

هوش مصنوعی همچنین به مسائلی که ما فکر می‌کردیم، غیر قابل حل هستند پاسخ‌های خلاقانه‌ای داده‌اند. مثال‌هایی که زده شد، در واقع کارهایی هستند که نشان می‌دهند (ظاهرا) کامپیوتر خلاقیت دارد، آیا واقعا این طور است؟

شما همچنین می‌توانید با هوش مصنوعی شطرنج (یا مواردی شبیه به آن)، بازی کنید. همانطور که می‌دانید، برای انجام این نوع بازی‌ها و برنده شدن در آن‌ها، لازم است از هوش و خلاقیت خود کمک بگیرید. بسیاری از کسانی که این بازی‌ها را با کامپیوتر انجام داده‌اند، خلاقیت آن را تایید کرده‌اند.

هوش مصنوعی حتی می‌تواند آهنگ بسازد. به عبارت دیگر الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توانند، ملودی‌ها و هارمونی‌های جدید تولید نمایند. ساخت یک قطعه موسیقی جدید کار ساده‌ای نیست و دانش، هوش و خلاقیت زیادی را می‌طلبد. اما خلاقیت هوش مصنوعی این کار را انجام داده است.

هوش مصنوعی همچنین به مسائلی که ما فکر می‌کردیم، غیر قابل حل هستند پاسخ‌های خلاقانه‌ای داده‌اند. مثال‌هایی که زده شد، در واقع کارهایی هستند که نشان می‌دهند (ظاهرا) کامپیوتر خلاقیت دارد، آیا واقعا این طور است؟

هوش مصنوعی و نحوه عملکرد آن

برای اینکه بفهمیم خلاقیت کامپیوتر واقعیت دارد یا نه، بهتر است ابتدا با خود آن و همچنین نحوه عملکردش، بیشتر آشنا شویم.

هوش مصنوعی در واقع توانایی کامپیوتر یا یک ربات در انجام کارهایی است که غالبا آن کارها توسط موجودات هوشمند انجام می‌شوند. مثلا توانایی استدلال.

نحوه عملکرد هوش مصنوعی بسیار شبیه به مغز انسان است. مثلا فرض کنید تا به حال هیچ‌کدام از اشکال هندسی را ندیده‌اید و نمی‌شناسید. حالا معلم به شما یک دایره نشان می‌دهد و  سپس  مربع را نشان داده و آن را به شما می‌شناساند. حالا که این دو شکل هندسی را می‌شناسید، اگر یک کاغذ که تصویر تعدادی دایره و مربع روی آن است، به شما داده شود، طبق چیزهایی که قبلا یاد گرفته‌اید می‌توانید آن‌ها را در دو گروه، دسته‌بندی کنید.

حالا مثال فوق را به هوش مصنوعی تعمیم می‌دهیم. در اینجا یکی از کارهایی که هوش مصنوعی برای انسان انجام می‌دهد، مثلا تشخیص اینکه فردی تومور مغزی دارد یا نه، را در نظر می‌گیریم. طبیعتا هوش مصنوعی دکتر نیست و هیچ اطلاعاتی در این زمینه ندارد.

متخصصان ابتدا، تعداد زیادی تصویر ام آر آی فراهم می‌کنند. این تصاویر از مغز انسان گرفته شده‌اند؛ برخی از آن‌ها سالم هستند و برخی دیگر تومور دارند. سپس توسط الگوریتم‌های پیچیده‌ای، به کامپیوتر یاد می‌دهند که کدام سالم و کدام بیمار است. یعنی پس از این فرآیند، کامپیوتر، تصویر مغز سالم و مغز بیمار را یادگرفته است. در نهایت کامپیوتر (توسط الگوریتم‌هایی)، قادر است این تصاویر را به دو دسته تقسیم کند. (برای درک خلاقیت هوش مصنوعی، به فرآیند یادگیری آن دقت کنید.) حالا اگر یک تصویر جدید به آن بدهید، آن را با چیزهایی که قبلا یادگرفته، مقایسه می‌کند و تشخیص می‌دهد که سالم است یا بیمار.

چرا بعضی از افراد خلاقیت هوش مصنوعی را انکار می‌کنند؟

بعضی از افراد، خلاقیت کامپیوتر را قبول ندارند. آن‌ها می‌گویند: کامپیوتر فقط می‌تواند کارهایی را انجام دهد که از قبل برای آن برنامه‌ریزی شده است. در واقع پاسخی که آن‌ها به درخواست شما می‌دهند، بر اساس چیزهایی است که قبلا به آن‌ها یاد داده شده است. حاصل کار آن‌ها نیز چیزی جز ترکیب داده‌ها نیست. در حالیکه انسان‌ها مانند ربات‌ها، برنامه‌ریزی شده نیستند و می‌توانند بدون هیچ محدودیتی فکر کنند (یعنی مرزی برای افکار آن‌ها وجود ندارد) و ایده‌های جدید تولید نمایند.

آن‌ها می‌گویند بدون وجود یک برنامه‌نویس که هوش مصنوعی را به وجود می‌آورد و توسعه می‌دهد جوری که آن‌ها بتوانند کارهایی را انجام دهند، هوش مصنوعی به تنهایی نمی‌تواند کاری انجام دهد. در واقع آن‌ها خلاقیت را به برنامه‌نویس، نسبت می‌دهند.

اگر یک کامپیوتر برای انجام کاری برنامه‌ریزی نشده باشد، نمی‌تواند آن را انجام دهد. اگر داده‌ها، به صورت غلط به آن آموزش داده شوند، پاسخ آن هم درست نخواهد بود.

برخی دیگر از افراد این استدلال‌ها را مورد انتقاد قرار داده‌اند. مثلا آن‌ها می‌گویند، به نحوه یادگیری ماشین توجه کنید. آن‌ها دقیقا شبیه انسان‌ها عمل می‌کنند. مانند انسان‌ها یاد می‌گیرند و پاسخ می‌دهند.

همچنین آن‌ها می‌گویند اگر کامپیوتر با توجه به داده‌هایی که از قبل به آن آموزش داده شده است، کاری انجام می‌دهد، انسان هم بر اساس دیده‌ها، شنیده‌ها، خوانده‌ها، تجربه‌ها و … ایده‌های جدید ارائه می‌دهد.

به عبارت دیگر کامپیوتر جوری برنامه ریزی شده که دقیقا مانند مغز انسان عمل می‌کند. در نتیجه می‌تواند خلاق باشد.

البته هنوز نمی‌توانیم بگوییم کدام نظریه درست است. اما می‌توانیم به این نتیجه برسیم که خلاقیت هوش مصنوعی واقعیت دارد اما خلاقیت آن با انسان فرق دارد.

تفاوت‌های خلاقیت هوش مصنوعی با خلاقیت انسان

در قسمت قبل به این نتیجه رسیدیم که خلاقیت کامپیوتر و خلاقیت انسان دقیقا شبیه هم نیستند و با هم فرق دارند. در ادامه برخی از این تفاوت‌ها بیان شده‌اند.

خلاقیت انسان از قوه تخیل، شهود، ادراکات، احساسات، باورها، اعتقادات و بسیاری موارد دیگر سرچشمه می‌گیرد. کامپیوتر فاقد قوه تخیل است و احساسات هم ندارد و فقط داده‌های آموزشی را دارد. پس خلاقیت کامپیوتر از مواردی که به آن آموزش داده شد است، نشات می‌گیرد.

خلاقیت انسان، فقط در خلق ایده‌های جدید، نشان داده نمی‌شود بلکه ریسک پذیری، خطا کردن و یادگیری از خطاها نیز، خلاقیت انسان را پرورش می‌دهند. در حالیکه کامپیوتر جوری برنامه ریزی شده که خطا نکند. (این موضوع توانایی آن‌ها را برای کشف و نوآوری محدود کرده است.).

انسان می‌تواند در حوزه‌های مختلفی، استعداد متوسطی داشته باشد، در حالیکه هوش مصنوعی فقط در یک حوزه محدود، استعداد عالی دارد.

هوش مصنوعی می‌تواند در یک بازه زمانی بسیار کوتاه، تعداد بسیار زیادی اثر جدید (مثلا نقاشی) تولید کند در حالیکه برای انسان اینطور نیست. همچنین انجام برخی کارها برای انسان بسیار سخت است ولی هوش مصنوعی به راحتی آن‌ها را انجام می‌دهد.

البته هنگام مقایسه خلاقیت کامپیوتر با خلاقیت انسان، باید این نکته را در نظر گرفت که انسان‌ها چندین هزار سال قبل به وجود آمده‌اند، در حالیکه کامپیوتر پدیده‌ای نوظهور است و هر روز پیشرفت می‌کند و شاید روزی برسد که خلاقیت آن دقیقا شبیه خلاقیت انسان شود!

نتیجه

همانطور که در ابتدای این مطلب بیان شد، سوال‌های زیادی در رابطه با هوش مصنوعی به وجود آمده است و یکی از آن‌ها راجع به خلاقیت هوش مصنوعی است. یعنی این سوال که آیا کامپیوتر می‌تواند خلاق باشد یکی از سوال‌هایی است که ذهن بشر را به خود مشغول کرده است.

در این مطلب ابتدا خلاقیت را تعریف کردیم و گفتیم این ویژگی از هوش انسان ناشی می‌شود و قابل پرورش است و به شکل‌های مختلف مثلا خلق ایده‌های جدید، خود را بروز می‌دهد. سپس بیان کردیم که قبل از اختراع کامپیوترها، انسان‌ها فکر می‌کردند تنها موجود خلاق روی زمین هستند. اما بعد از آمدن کامپیوتر و به خصوص هوش مصنوعی، در این زمینه دچار تردید شدند.

آن‌ها دیدند که کارهایی از هوش مصنوعی سر می‌زند که فقط از یک موجود هوشمند و خلاق می‌تواند سر بزند. مثلا خلق یک اثر هنری جدید. پس از این مشاهدات انسان‌ها به خلاقیت هوش مصنوعی پی بردند اما بعضی از افراد آن را انکار می‌کنند و کامپیوترها را موجوداتی برنامه‌ریزی شده می‌پندارند. البته کسانی هم این افراد را مورد انتقاد قرار داده‌اند.

به طور کلی با توجه به مطالب ارائه شده، می‌توان گفت خلاقیت کامپیوتر واقعیت دارد اما نوع خلاقیت آن با خلاقیت انسان متفاوت است. (تعدادی از این تفاوت‌ها را نیز بیان کردیم.) و شاید خلاقیت کامپیوتر هیچوقت نتواند به پای خلاقیت انسان برسد، اما می‌تواند برای انسان الهام بخش باشد و خلاقیت انسان را افزایش دهد.  همچنین ترکیب خلاقیت کامپیوتر و ‌خلاقیت انسان می‌تواند نتایج شگفت‌انگیزی در پی داشته باشد.